LITHOFAAN IN PORSELEIN:
Thema: ROMANTIEK OP D7.5 11 cm, lengte ca 9 cm
Nummering: EGZ 7
Over lithofanen (bron Luikerwaal.com)
Een lithofaan is een driedimensionale afbeelding die in een dun, doorschijnend materiaal is gegraveerd of gegoten en alleen goed kan worden bekeken wanneer er van daarachter licht doorheen schijnt.
Oorspronkelijk werden de lithofanen gemaakt van porselein. Wanneer ze worden bekeken bij een normale, reflecterende verlichting is het enige dat opvalt dat het porselein een variërende dikte heeft, maar wanneer er een verlichting achter geplaatst wordt komt de afbeelding die er in besloten ligt tot leven en worden alle details in grijstinten en in drie dimensies onthuld. Dit wordt veroorzaakt door de verschillende diktes van het porselein. Hoe dunner het op een bepaalde plek is, hoe meer licht er doorheen schijnt, terwijl de dikkere gedeeltes het licht tegenhouden en donkerder lijken.
Litofanen werden onder meer toegepast in nachtlampjes, kandelaars, lampenkappen, haardschermen en theelichtjes en werden ook wel voor het raam gehangen. Soms werden lithofanen opgenomen in mokken, bierkroezen, theekopjes en borden. Die moesten dan worden opgetild en tegen het licht worden gehouden om de afbeelding te kunnen zien.
In Europa werden de eerste lithofanen ongeveer tegelijkertijd vervaardigd in Frankrijk, Duitsland, Pruisen en Engeland, zo ongeveer aan het einde van de jaren 1820. Veel geschiedschrijvers geven de eer aan Baron Paul de Bourging (1791–1864) die de vervaardiging van lithofanen uitvond in 1827, in Frankrijk, maar anderen betogen dat de inspiratie tot dat idee oorspronkelijk uit China kwam, bijna duizend jaar voor de Tang Dynastie. Lithofanen waren zeer populair in de 19de eeuw.
Het woord "lithofaan" is afgeleid van het Griekse "lithos", wat steen of rots betekent, en "phainein" dat betekent "doen verschijnen" of "plotseling doen verschijnen". Hieruit wordt een betekenis afgeleid voor lithofaan van "licht in steen" of "verschijnen in steen", aangezien het driedimensionale beeld plotseling verschijnt wanneer het vanachteren wordt verlicht met een lichtbron.
Enkele fabrikanten en merken van lithofanen:
Ongeveer 25 fabrieken in België, Frankrijk, Denemarken, Portugal, Engeland, Italië, en Czechoslowakije maakten lithofanen. Enkele zeer bekende bedrijven die bij de productie van litofanen betrokken waren, waren de Wedgwood en Worchester Potteries in Engeland, Phoenix Pottery in Pennsylvania, Beleek in Ierland, en Limoge in Frankrijk.
Het merk "Ad'T" op litofanen uit Rubles, in de buurt van Melun in Frankrijk. Waarschijnlijk het merkteken van Baron A. de Tremblay
H.P.M. Hennebergsche Porzellan Manufaktur Gotha, Thuringa.
P.P.M. Prensaich Porzellan Manufaktur in Plaue.
B.P.M. Berlin Porzellan Manufaktur.
K.P.M. Koniglichen Preussische Manufaktur.
Mod Dep P.R. Modèle Déposé, geeft aan dat deze afbeeldingen als wettelijk Frans handelsmerk beschermd worden.
Lithofanen zijn nooit gesigneerd door de artiest. Wel dragen ze vaak aan de achterkant een merkteken van de fabrikant en een nummer. Vermoedelijk vonden de kunstenaars het oneerlijk hun werk te signeren, omdat er zoveel mensen bij de vervaardiging van dit complexe kunstwerk betrokken waren.
De allereerste lithofanen werden stuk voor stuk geheel met de hand gegraveerd, maar al snel na de introductie kwamen de kunstenaars er achter dat ze vormen konden maken waarmee talrijke exemplaren konden worden vervaardigd. Artiesten van het hoogste niveau maakten de moedervormen, waarin een fijn porselein kon worden gegoten om daarna te worden gebakken in de stookovens. De kunstenaar gebruikte een dunne plak bijenwas die op een glazen plaat lag. Deze plak was had een volkomen glad oppervlak en had dezelfde mate van doorschijnendheid als de lithofaan moest hebben wanneer hij klaar was. Soms werd de werktafel vlakbij een venster geplaatst en was er een spiegel onder het werkblad gemonteerd om tijdens het beeldsnijden een gelijkmatige verlichting te hebben. De artiest moest angstvallig nauwkeurig net genoeg was weghalen om de kleine variaties in schaduwen en licht en donker aan te brengen die uiteindelijk de afbeelding zou gaan vormen. Die afbeelding kon een schilderij zijn, of een prent, een ets, een foto; allemaal tweedimensionale afbeeldingen, dus de artiest moest niet alleen de details van de afbeelding weergeven, maar moest ook in een reliëf snijden, om zowel de diepte als de 'vertaling' van de nuanceringen in licht en donker aan te brengen. Dit moet een bijzonder lastig karwei geweest zijn.
Nadat de artiest zijn werk met de was beëindigd had, werd een mal van gips gemaakt van de wasvorm en dit werd de moedervorm. Het porseleindeeg werd in deze vorm gegoten en nadat het water voldoende uit het deeg getrokken was, werd het uit de vorm gehaald en in een porseleinoven gelegd om te worden gebakken. Meer dan zo'n 60% van de dunne tegeltjes zouden kromtrekken of breken in de oven, waardoor zij niet meer konden worden gebruikt. De meeste lithofanen bleven ongeglazuurd, maar soms werden ze wel geglazuurd, waarvoor ze nogmaals moesten worden gebakken, en sommigen werden gekleurd.
De meeste lithofanen zijn gemaakt van wit porselein, hoewel sommigen sepia getint zijn. Andere hebben een lichte groenachtige zweem en een klein aantal heeft een bijna paarse tint. Dit komt door de eigenschappen van de klei die gebruikt werd. Voor het kleuren werd een transparante lak voor porselein aangebracht op de lithofanen die daarna nog een keer gebakken moesten worden.